GRUDZIĄDZ - RADZYŃ CHEŁMIŃSKI - RYWAŁD KRÓLEWSKI - ŚWIECIE NAD OSĄ - ŁĄKORZ szlak o dług. 60,0 km

            Skrócona  charakterystyka  szlaku.

Jest to nowy  szlak rowerowy wyznaczony przez działaczy Oddziału Miejskiego PTTK w Toruniu. Szlak ten oznakowany znakami żółtymi prowadzi z Grudziądza  przez Piaski, Turznice, Dębieniec, Zielnowo, Radzyń Chełmiński, Czeczewo, Gołębiewo , Rywałd Królewski, Linowo, Świecie n/ Osą, Lisnowo, Partęczyny, Sumin, Mierzyn, Wardęgowo, do Łąkorza . Całkowita długość trasy wynosi 60 km.

0,0 km Grudziądz – miasto ze 102 tysiącami mieszkańców, położone nad Wisłą. Z 1065 r. pochodzi najdawniejsza wzmianka o grodzie w Grudziądzu. W 1138 r. gród był własnością książąt mazowieckich, tak jak cała ziemia chełmińska. Po 1231 r. przeszedł we władanie Krzyżaków, którzy w 1291 r. nadali rozwijającej się osadzie prawa miejskie. Miasto intensywnie rozwijało się za przyczyną wiślanego handlu. W okresie od XIV w. nad Wisłą powstało szereg spichlerzy, w których przechowywano głównie zboże. Dzięki licznym przywilejom należało do silnych ośrodków handlowych i rzemieślniczych państwa krzyżackiego. W maju 1411 r. na rynku miasta został bez sądu ścięty Mikołaj Ryński – jeden z przywódców Towarzystwa Jaszczurczego. W okresie wojny trzynastoletniej Grudziądz opowiedział się za Polską, przystępując do Związku Miast Pruskich. W 1466 r. miasto znalazło się w Prusach Królewskich inkorporowanych przez Koronę. W trakcie 2 wojny szwedzkiej w 1655 r. miasto zajęli Szwedzi. Podczas oblężenia Szwedów w Grudziądzu przez wojska polskie, zostało ponownie zniszczone. W 1775 r. król Fryderyk Wielki  rozpoczął budowę twierdzy grudziądzkiej, w której później m.in. w 1832 r. więzieni byli uczestnicy powstania listopadowego. Ciekawostki krajoznawcze : ruiny zamku krzyżackiego z XIII w., gotycki kościół św. Mikołaja z XIV w., kościół św. Franciszka Ksawerego z 1723 r., Brama Wodna i fragmenty murów miejskich z XIV w., zespół spichlerzy z XVI – XVIII w. znakomicie zachowanych, dawny klasztor reformatów z XVIII w., twierdza grudziądzka z lat 1766 –1786 ; Rów Hermana – zabytek techniki, dawny budynek Kolegium Jezuickiego z XVII – XVIII w.

Ruiny zamku krzyżackiego z XIII w.

2,7 km Rudnik – wieś i jezioro znane od 1573 r. Pierwsza wzmianka o wsi, która należała do   starostwa grudziądzkiego pochodzi z 1664 r. W 1721 r. nad jeziorem stał młyn wodny. W połowie XVIII w. nad jeziorem powstał folusz zabezpieczający potrzeby sukienników z Grudziądza. Na początku XX w. część Rudnika została przyłączona do Grudziądza. Ciekawostki krajoznawcze : jezioro o powierzchni 170 ha i maksymalnej głębokości 12 m, nad którym usytuowanych jest szereg ośrodków wypoczynkowych.

7 km Piaski – wieś powstała w końcu XVIII w. z dawnego folwarku benedyktynek grudziądzkich na gruntach wsi Turznice. Ciekawostki krajoznawcze : d. zbór ewangelicki zbudowany w 1900 r. od 1949 r. przejęty przez kościół rzymsko – katolicki, cmentarz ewangelicki z XIX w

10,0 km Turznice – wieś. W 1277 r. wymieniono gród obronny, który oblegali Sudawowie (jedno z plemion Prusów) pod wodzą Skomanda. Od XV w. majątek rycerski. W latach 1667 – 1772 wieś  należała do benedyktynek grudziądzkich. Ciekawostki krajoznawcze : kościół św. Józefa z 1936 r. oraz nisza źródliskowa pomnik przyrody nieożywionej. Niedaleko Turznic leży osada młyńska – Daszkowski Młyn z budynkiem młyna z końca XIX w.

Kościół - Turznice                                                          Daszkowski Młyn -kamienie młyńskie

13,2 km Dębieniec – wieś wymieniona w 1173 r. wspólnie z Bukiem, Partęczynami i Zielnowem jako własność wojewody mazowieckiego Żyrona. W 1222 r. księżę Konrad Mazowiecki przekazał szereg grodów i wsi, w tym Dębieniec biskupowi pruskiemu Chrystianowi. Znanym właścicielem majątku rycerskiego Dębieniec w komturstwie radzyńskim był Rudeger w 1409 r. i kolejnym  Mikołaj w 1440 r.  W XVI w. majątek szlachecki należał do Daniela Plemięckiego a po nim do Mikołaja Weyhera. We wrześniu 1628 r. pod Dębieńcem doszło do potyczki pomiędzy wojskami szwedzkimi i polskimi, zakończonej zwycięstwem Polaków. Na przełomie wieków XIX i XX  majątek posiadali kolejno: Rybińscy, Bolesław Donimirski oraz Romuald Grzybowski. Ciekawostki krajoznawcze : pałac neorenesansowy wzniesiony w latach 1861 – 1864; park krajobrazowy z 2 połowy XIX w.; dawna kaplica pałacowa św. Wawrzyńca z lat 1862 – 1868 usytuowana na wyspie na stawie oraz grodzisko późnośredniowieczne.

15,5 km Zielnowo – wieś wymieniona w 1173 r. wspólnie z Bukiem, Dębieńcem i Partęczynami jako własność wojewody mazowieckiego Żyrona. W 1222 r. księżę Konrad Mazowiecki przekazał  wieś biskupowi pruskiemu Chrystianowi. W 1386 r. Piotr Schulz z Zielnowa otrzymał część Gołębiewka.  Szkody wojenne wyrządzone wsi zostały wykazane w tzw. krzyżackiej "Księdze Strat" z 1414 r. W 1570 r. była własnością królewską w starostwie radzyńskim. W XVII w. wieś została zasiedlona przez starostę radzyńskiego kolonistami olenderskimi. Podczas XVIII w. kolejni starostowie z rodu Czapskich przedłużali kolonistom wieloletnie kontrakty dzierżawne. Ciekawostki krajoznawcze : zabudowa z okresu kolonizacji niemieckiej z XIX w. oraz usytuowany przy szosie cmentarz ewangelicki z XIX w.

24,3 km Radzyń Chełmiński – niewielkie miasteczko z 2 tysiącami mieszkańców. Po raz pierwszy zostało wymienione w 1015 r. jako zdobyte przez wojów Bolesława Chrobrego na Prusach. Na początku XIII w.  Radzyń był silnym ośrodkiem administracyjnym należącym do dzielnicy mazowieckiej. W 1224 r. gród od synów wojewody mazowieckiego Krystyna nabył biskup pruski Chrystian, który następnie w 1231 r. przekazał go Krzyżakom. Prawdopodobnie w 1234 r. doszło do lokacji miasta. W 1285 r. komtur krajowy ziemi chełmińskiej Konrad von Thierberg odnowił przywilej lokacyjny dla miasta, wydany wcześniej przez mistrza krajowego Hermana von Balka. W XIIIw. było kilka powstań plemion Prusów, podczas których kilkakrotnie dochodziło do oblężeń miasta oraz dwukrotnie do jego zdobycia. W 1440 r. miasto przystąpiło do Związku Pruskiego. W 1575 r. miasto zostało zniszczone przez pożar. Kolejne stulecie przyniosło wojny szwedzkie, które zniszczyły cały kraj, w tym również Radzyń. Od tamtego czasu datuje się upadek miasta i jego znaczenia. W 1772 r. miasto znalazło się w zaborze pruskim. Wyzwolenie miasta spod jarzma zaborcy nastąpiło w styczniu 1920 r. Ciekawostki krajoznawcze: kościół farny św. Anny, gotycki, zbudowany w latach 1310 – 40 z późnorenesansową kaplicą Dąbrowskich z 1587 r., którą zamyka misternie kuta krata; kaplica cmentarna  św. Jerzego, gotycka, z XIV w., ufundowana przez komtura ziemi chełmińskiej Konrada von Thierberga; na Zielonym Wzgórzu położonym naprzeciw cmentarza, wznosi się klasycystyczny dworek drewniany, otynkowany, z przełomu XVIII/XIX w.; obok mostku przy ruinach zamku znajduje się głaz narzutowy z  wyrytym herbem miasta Radzynia i datą 1593; na południowy – wschód od zamku,  zlokalizowane jest późnośredniowieczne  grodzisko, czynne w XI – XIII w. z założonym na nim w XIX w. cmentarzem ewangelickim – znacznie zniszczone; przy wjeździe do miasta od strony Wąbrzeźna, usytuowana jest wieża ciśnień z początku XIXw. W dawnej wsi Fijewo (obecnie – przedmieście),znajdują się dawne zabudowania folwarczne ( m.in. czworaki, spichlerz i kuźnia) oraz dwór z początku XX w. Zamek został zbudowany około 1234 r. przez krzyżackiego mistrza krajowego Hermana von Balka, jako budowla drewniana. Od czasu powstania zamek był siedzibą konwentu. W latach 1251 – 52 był wzmiankowany pierwszy komtur zamkowy Hartwich. Przebudowę zamku z drewnianego na murowany rozpoczęto od 1305 r. i prowadzono ją do 1330 r. W dniu 23 IX 1410 r. zamek został zdobyty i zniszczony przez wojska polskie powracające spod Malborka. W następnym roku (1411 r) zamek znajdował się w rękach członków Towarzystwa Jaszczurczego, aż do zawarcia I pokoju toruńskiego. Wybuch wojny 13 – letniej  spowodował zajęcie zamku przez wojska Związku Pruskiego. Od 1466 r. (II pokój toruński) do 1772 r. był siedzibą starostów królewskich. Składał się z 4 dwupiętrowych skrzydeł połączonych ze sobą na rogach 4 – ma basztami o wysokości 36 m. Na dziedzińcu znajdowała się studnia z wodą pitną. W zachodnim skrzydle umieszczona była wieża sanitarna (dansker). W północno – zachodniej części dziedzińca znajdowała się ośmioboczna wieża sygnalizacyjno – obronna. Wjazd do zamku głównego prowadził przez zwodzony most i bramę w  skrzydle południowym, poprzedzony 2 przedzamczami. Do naszych czasów zachowały się potężne ruiny zamku, częściowo zrekonstruowane i zabezpieczone  jako trwała ruina.

          Radzyń Chełmiński - kaplica św. Jerzego                                            

Radzyń Chełmiński ruiny zamku krzyżackiego

 27,2 km Czeczewo – wieś wymieniona w 1414 r. w tzw. krzyżackiej "Księdze Strat". W 1427 r. wielki mistrz Paweł von Russdorf nadał sołectwo w Czeczewie  Kunzemu Gerhardowi, w tym czasie wieś znajdowała się w komturstwie radzyńskim. W 1432 r. ponownie ten sam wielki mistrz przekazał sołectwo Wojciechowi h. Prawdzic z Konojad koło Jabłonowa Pomorskiego. Do zakończenia wojny trzynastoletniej była to wieś czynszowa Zakonu, potem stanowiła częściowo własność królewską i szlachecką. W 1789 r. przy wsi istniał królewski folwark, który dzierżawili m.in. Rostocki, Trittelowie, Kummow. W okresie II Rzeczpospolitej folwark należał do Kazimierza Rozwadowskiego. Ciekawostki krajoznawcze : pomiędzy Czeczewem a Gołębiewkiem nad parowem ze strugą jest usytuowane grodzisko średniowieczne, wyżynne.

28,8 km Gołębiewo – wieś wymieniona w 1414 r. w tzw. krzyżackiej "Księdze Strat". W 1438 r. wieś w komturstwie radzyńskim obejmowała powierzchnię 40 łanów chełmińskich (ok. 680ha), pośród których 14 łanów było opuszczonych. Król Aleksander Jagiellończyk w 1504 r. wznowił przywilej sołecki na wieś Marcinowi z Gołębiewa. W okresie polskim w 1570 r. stanowiła własność królewską w starostwie radzyńskim. Starostowie radzyńscy na podstawie kontraktów dzierżawnych na przełomie wieków XVI i XVII osadzili w niej osadników olenderskich.

32,5 km Rywald – wieś, dawniej były to 2 miejscowości: Rywald Królewski i Szlachecki. W 1312 r. komtur radzyński Herman lokował wieś wyznaczając jako zasadźcę sołtysa Hermana. W 1422 r. wielki mistrz Michał Kuchmeister wystawił dla wsi nowy przywilej lokacyjny. W XV w. część wsi była czynszowa należała do Zakonu, a inna jej część stanowiła własność rycerską w komturstwie radzyńskim. W 1414 r. wieś poniosła szkody wojenne była spalona i opustoszała. W 1504 r. król Aleksander Jagiellończyk wznowił przywilej sołecki dla sołtysa Mikołaja. W 1570 r. stanowiła w jednej części własność królewską a w drugiej części własność szlachecką w starostwie radzyńskim. Przez cały XVII i XVIII w. dobra pozostawały w rękach rodziny Czapskich. Konstancja Czapska z Gnińskich w 1748 r. sprowadziła zakon Kapucynów z Warszawy. Kasata zakonu nastąpiła w 1823 r. Ciekawostki krajoznawcze : kościół parafialny Św. Sebastiana wzniesiony w latach 1710 – 33 staraniem Piotra Czapskiego starosty radzyńskiego. Barokowy. Wewnątrz rzeźby gotyckie z XV i XVI w. oraz rzeźba tzw. Matki Boskiej Rywałdzkiej, gotycka z 4 ćw. XIV w. 3 dzwony: z 1593 r. i 1604 r. pochodzące z rozebranego w 1817 r. kościoła w Bursztynowie oraz z 1700 r. z fundacji Melchiora Czapskiego. Klasztor murowany powstał w latach 1756 – 1779 dla Kapucynów, bez wyraźnych cech stylowych. Od 1947 r. kościół i klasztor wróciły do zakonu Kapucynów. Miejsce pielgrzymek Romów polskich. W 1953 r. klasztor był miejscem odosobnienia ks. Prymasa Wyszyńskiego. W dawnej części Rywałdu Szlacheckiego usytuowany jest zespół budowli ewangelickiej z 3 ćw. XIX w. ze zborem i budynkiem pastorówki,  a także cmentarz ewangelicki z XIX w.

Rywałd klasztor Kapucynów

36,0 km Linowo – wieś (d. Linowo Królewskie) była wymieniona w 1293 r. w dokumencie wielkiego mistrza Meinharda von Querfurt, który za pośrednictwem komtura radzyńskiego Hartunga nadał sołtysowi Gobelinowi przywilej na jej lokację. W 1539 r. starosta radzyński Jan Luzyański przekazał miejscową karczmę i część ziemi karczmarzowi Marcinowi Korańczykowi. Fakt ten potwierdził przywilejem królewskim Zygmunt I Stary. W 1570 r. wieś stanowiła własność królewską w starostwie radzyńskim. Ciekawostki krajoznawcze: kościół św. Michała Archanioła  z przełomu XIII i XIV w., gotycki; na cmentarzu przykościelnym symboliczny obelisk z tablicą poświęconą zmarłym członkom rodziny Lew – Kiedrowskich; wiąz polny o obwodzie 370 cm i wysokości 37 metrów – pomnik przyrody.

37,0 km Linówko – dawny majątek ziemski (d.Linowo Szlacheckie), powstały na początku XVII w. jako folwark na gruntach Linowa Królewskiego. Jego właścicielami byli w XVII i XVIII w. – Czapscy,  na przełomie XVIII i XIX w. – księżna Radziwiłłowa, a na przeciągu XIX w. – von Blumberg oraz Bielerowie z Mełna. Ciekawostki krajoznawcze : pałac z XIX w. zbudowany dla Bielerów w otoczeniu parku pałacowego z XIX w.

40,5 km Świecie nad Osą – siedziba gminy. Wbrew określeniu, Świecie nie leży nad Osą lecz nad jej dopływem Lutryną. Wzmiankowane w 1391 r. jako folwark krzyżacki należący do komturstwa radzyńskiego. We folwarku utrzymywano 33 konie do posług pocztowych oraz hodowano 900 owiec. W 1404 r. wielki mistrz krzyżacki Konrad von Jungingen dokonał lokacji wsi przez sołtysa Andreasa Grimmera; jednocześnie uposażył ją 50 włókami (ok. 825 ha) ziemi. Według krzyżackiej „Księgi Strat” w 1414 r. wieś została zniszczona m.in. spalono folwark i młyn wodny oraz ograbiono kościół. Ostatecznie kościół w Świeciu uległ zagładzie podczas wojny trzynastoletniej w latach 1454 – 1466. Po II pokoju toruńskim w 1466 r. wieś łącznie z folwarkiem była własnością królewską w starostwie radzyńskim. W 1512 r. król Zygmunt I Stary nadał młyn wodny we wsi – młynarzowi Jakubowi. Zniszczony w pierwszej wojnie szwedzko – polskiej młyn wodny w Świeciu, w 1646 r. król Władysław IV nadał młynarzowi Engelbrechtowi Weiss. Około 1682 r. Była podzielona na 4 części szlacheckie należące do: Ciborskiego, Koziebrodzkiego, Dyzgartowicza i Głowińskiego. W 1765 r. w Świeciu były dwa lemaństwa (rodzaj własności), które należały do Pawła Zientarskiego i Wojciecha Wieczorkowskiego. Folwark świecki pod koniec XVIII w. obejmował 17 włók (ok. 280 ha) ziemi i dzierżawił go major von Müller. Około 1789 r. Świecie składało się ze wsi, folwarku, majątku młyńskiego, dwóch majątków lemańskich oraz z wolnego sołectwa, które należało do Józefa i Jadwigi Szewe – Szczepańskich. Od 1772 r. wieś należała do Skarbu Państwa Pruskiego. W 1885 r. wieś miała 65 domów mieszkalnych i 654 mieszkańców; obejmowała powierzchnię 1021 ha. Ciekawostki krajoznawcze : I dwór (dom nr 35) murowany w obrębie parku dworskiego przy drodze do Mędrzyc, wzniesiony  w 1 połowie XIX w.; II dwór, budynek powyżej młyna, klasycystyczny z połowy XIX w.; potężne grodzisko wczesnośredniowieczne z wypiętrzonymi ponad teren wałami obronnymi zamieszkałe w okresie XI-XII w.;  na wzgórzu w zachodniej części wsi cmentarz ewangelicki z 1 połowy XIX w.; cmentarz epidemiczny (choleryczny) z lat 1830 – 1831 położony na wzgórzu zwanym „Cholernik”.

                    Świecie nad Osą - budynek młyna      

                Świecie nad Osą - grodzisko       

  Świecie nad Osa - tablica informacyjna

46,3 km Lisnowo – wieś.  Pierwsza wzmianka o Leistenow pochodzi z 1285 r., kiedy właścicielem wsi oraz rozległych dóbr obejmujących 1000 włók był rycerz Dietrich Stange. W XVI w. majątek szlachecki należał do niemieckiej rodziny von Drahe. Właściciel z tego rodu Michał von Drahe umierając 8 lutego 1556 r. wyznaczył na spadkobierców majątku swoich synów Michała i Andrzeja von Drahe. Bracia niestety w stosunkowo krótkim czasie 25 i 28 maja 1577 r. zeszli bedzietnie z tego świata i majątek przeszedł na własność do księcia pruskiego Albrechta. Po śmierci ostatnich właścicieli o majątek Lisnowo usilnie zabiegał król Polski Stefan Batory, który pragnął go przeznaczyć Marcinowi Berzeviczemu, staroście starogardzkiemu i osieckiemu. Dobra lisnowskie zostały przejęte przez Berzeviczego w 1585 r. i obejmowały łącznie obszar ca 120 włók tj. około 2000 ha. Marcin Berzeviczy był z pochodzenia Węgrem (z Siedmiogrodu), zrobił wielką karierę u boku króla Stefana Batorego, którego był doradcą i kanclerzem. Berzeviczy w swych dyplomatycznych podróżach na dwór królowej Elżbiety w Londynie, sułtana w Konstantynopolu czy do papieża Grzegorza XIII w Rzymie, a także do Paryża, Padwy, Wiednia i Wenecji, znakomicie się wywiązywał z poruczonych misji. Nic więc w tym dziwnego, że zrobił karierę na dworze królewskim i stale pomnażając własny majątek. Z czasem otrzymał indygenat pruski stwierdzający szlachectwo. Marcin Berzeviczy dał początek polskiej linii Berzeviczych a jego potomek Sebastian Berzeviczy, zubożały szlachcic wziął udział w powstaniu Inków przeciw Hiszpanom. Jest również łączony z tzw. testamentem Inków odnalezionym przez Andrzeja Benesza na zamku w Niedzicy. Po śmierci Marcina Berzeviczego, co nastąpiło w 1596 r. dobra lisnowskie przejął jego syn Jan, który zmarł w 1646 r. pozostawiając córkę Annę. Zadłużony majątek lisnowski przejął następnie podskarbi koronny Wituski, od którego w 1653 r. przejął Świętochowski. Od 1667 r. właścicielem Lisnowa i Orzechowa wraz z przyległościami został Paweł von Biberstein – Orzechowski. Następnie właścicielami byli: od 1734 r. Albrecht zu Dohna, który utworzył tu majorat, od 1777 r. Fryderyk zu Dohna – Schlobitten, który część majątku jeszcze w tym samym roku sprzedał Ottonowi grafowi Keyserling. W 1836 r. Lisnowo objęła w posiadanie rodzina Peterson. Ostatnimi właścicielami majątku przed II wojną światową byli Schulemannowie. Ciekawostki krajoznawcze : kościół parafialny p.w. Chrystusa Króla, wybudowany w latach 1959 -1961, w miejscu poprzedniego również murowanego wzniesionego przez gminę ewangelicką w latach 1866 – 1867 a zniszczonego w czasie II wojny  światowej; pałac z 3 ćwierci XIX w. w otoczeniu parku krajobrazowego z połowy XIX wieku, w którym wznosi się grobowiec rodzinny Schulemannów z początku XX w.; nad jeziorem Szańcowym, wznoszą się wały średniowiecznego grodziska.

Lisnowo - pałac

47,5 km Partęczyny – wieś wymieniona w 1173 r. wspólnie z Bukiem, Dębieńcem i Zielnowem jako własność wojewody mazowieckiego Żyrona. W średniowieczu wieś kmieca należąca do biskupów pomezańskich. W 1513 r. została wymieniona w dokumencie biskupa Hioba Dobenecka jako ponownie zasiedlona. Ciekawostki krajoznawcze: dwór z końca XIX w.; 2 aleje drzew – jarzębów szwedzkich objęte ochroną przyrody w formie pomników przyrody. Obwód drzew odpowiednio wynosi od 140 do 267 cm, przy wysokości od 9 do 19 metrów. Ponadto 2 kolejne pomniki przyrody 2 skupienia drzew ( po 6 i 10 drzew) – jarzębów szwedzkich.

51,7 km Sumin – wieś wymieniona w 1339 r. w dokumencie komtura radzyńskiego Hartunga, określającym zobowiązania mieszkańców Somyn wobec Zakonu. W 1376 r. w dokumencie pomezańskim został wymieniony Johann Samyn (Jan z Sumina). W latach 1377 – 1391 istniał tu folwark należący do komturstwa radzyńskiego. Osada wymieniona w tzw. krzyżackiej "Księdze Strat" z 1414 r. W okresie polskim własność królewska w starostwie łąkorskim. W 1885 r. wieś posiadała 344 mieszkańców, w tym 43 ewangelików i 301 katolików. W 1921 r. największe gospodarstwo 83ha posiadał Jan Barzykowski. Ciekawostki krajoznawcze: kapliczka MB w kształcie groty z 1846 r.

53,5 km Mierzyn – wieś, dawniej dobra rycerskie. W 1346 r. rycerz Jeschko von Plouyz (Jaśko z Płowęża)  otrzymał na prawie magdeburskim Clemekow (Klimkowo), a w 1414 r. należało już do rycerza Jona von Plafoz (Jana z Płowęża), syna Jaśka. W 1440 r. właścicielem majątku rycerskiego Mierzyn był  Hannos von Plafoz. W 1667 r. były to dobra  szlacheckie należące do Władysława Zawackiego, chorążego pomorskiego. W 1868 r. wieś posiadała 133 mieszkańców, w tym 41 ewangelików i 92 katolików.

56,7 km Wardęgowo – wieś  W 1682 r. część wsi z zagrodnikiem i karczmą posiadał Bertold. W 2 połowie XVI w. majątek szlachecki Felden – Zakrzewskich. Na początku XVII w. majątek przeszedł do Sebastiana Czapskiego. W 1720 r. część należała do Rozalii Sampławskie oraz Czapskiego. W 1789 r. wieś miała 11 dymów. W 1825 r. folwark nabył Jakub Marcin Schoenborn. W 1929 r. majątek należał do Joachima von Alvenslebena z Ostromecka i obejmował 689ha ziemi, w tym 433ha ziemi ornej, 96ha lasów oraz 40ha wody, funkcjonowała cegielnia oraz duża owczarnia. Ciekawostki krajoznawcze: kaplica Niepokalanego Serca Maryi Panny z 1946 r. – Sanktuarium Matki Boskiej Wardęgowskiej, dwór z 1 połowy XIX w. oraz drewniane chaty z lat 1937 –1938. Historia kultu MB Wardęgowskiej sięga 1719 r. kiedy pastuszkowi Jędrzejowi, pasącemu krowy objawił się wizerunek Matki Boskiej – obraz malowany na blasze. W miejscu rzekomego objawienia zbudowano kaplicę. Objawienie przyciągnęło do wsi tłumy modlących się pielgrzymów, na co zareagował ówczesny biskup chełmiński Jan Kazimierz Bokum powołując komisję w celu zbadania rzekomego objawienia. Komisja nie została przekonana o prawdziwości objawienia i w takim duchu sporządziła raport do biskupa. Dekretem biskupim kapliczkę zamknięto a pielgrzymującej ludności zakazano gromadzenia się w tym miejscu. Mimo formalnego zakazu ludność nadal przybywała do Wardęgowa aby modlitwami do Matki Boskiej wpłynąć na przekazanie łask oraz zaczerpnąć uzdrawiającą wodę z pobliskiej studzienki. Kapliczka ufundowana w XVIII w. zapewne przez Rozalię Sampławską stała jeszcze w 1816 r. W 1860 r. staraniem proboszcza zostałą wzniesiona 2 kaplica, mogąca pomiescić około 30 wiernych. W 1939 r. kaplicę spalili Niemcy, jednak figura MB Wardęgowskiej została uratowana , ponieważ proboszcz przeniósł ją wczesniej do kościoła w Ostrowitem. W 1946 r. na zgliszczach dawnej kaplicy wzniesiono nową i nastąpił renesans pielgrzymowania do Wardęgowa. Doroczne uroczystości w sanktuarium odbywają się 3 dnia Zielonych Świąt i połączone są wielkim odpustem.

60,0 km Łąkorz – wieś wzmiankowana w tzw. Krzyżackiej „Księdze Strat” z 1414 r. jako spalona. W 1415 r. wymieniono plebana łąkorskiego. W latach 1423 – 1424 była własnością Krzyżaków w komturstwie radzyńskim. W 1439 r. wielki mistrz krzyżacki Paweł von Russdorf nadał część opustoszałej wsi Hansowi Kaschlo. W przywileju dla rycerza Kaschlo była również mowa o prawie do wolnego połowu ryb w jeziorze Płowęż. W 1570 r. wieś stanowiła własność królewską. W XVII w. dobra ziemskie łąkorskie weszły w skład nowoutworzonego starostwa łąkorskiego, którego starostami byli przedstawiciele możnego rodu Czapskich. W 1759 r. starostą łąkorskim był Tomasz Czapski. Ciekawostki krajoznawcze: kościół św. Mikołaja Biskupa, gotycki zbudowany na początku XIV w. Warto w nim zobaczyć drewnianą chrzcielnicę, barokową z 1 połowy XVIII w. i krucyfiks gotycki z przełomu XV/XVI w.. Drewniane chałupy z 1 połowy XIX w. Częściowo zniszczony murowany wiatrak typu holender z końca XIX w. We wsi działa Muzeum Lokalne powstałe dzięki inicjatywie Jana Ostrowskiego, które zgromadziło wiele zabytkowych przedmiotów związanych z historią wsi oraz sprzętu i maszyn używanych na wsi. 

Autor tekstu i zdjęć: Henryk Miłoszewski    Administratorem i gospodarzem szlaku jest Oddział Miejski im. Mariana Sydowa w Toruniu